Ο εισηγητής του αστικού μυθιστορήματος – ιδρυτής της Νέας Εστίας – αρχισυντάκτης της «Διάπλασης των παίδων», για 51 χρόνια, ανοίγει την νέα κατηγορία των συνοπτικών λογοτεχνικών πορτρέτων.

 

«…εγώ γράφω διηγήματα  για τον κόσμο, και θέλω να τα χαίρεται ο κόσμος. Ο κόσμος με νιώθει, ο κόσμος με διαβάζει, ο κόσμος με αγοράζει. Μου αρέσει κάθε μου γραφτό, να είναι στην μορφή του τόσο απλό, ώστε με την ίδια σχεδόν άνεση να μπορεί να με διαβάζει κι ένας μαθητής του Γυμνασίου και ο κύριος Παλαμάς. Δεν αγαπώ τα σύννεφα και τα σκοτάδια, με τραβά περισσότερο η ξαστεριά, το φως. Εσπούδασα μαθηματικά στα νιάτα μου, και εσυνήθισα να λέγω τα πράγματα απλά, καθαρά και ξάστερα.»

Καταγόταν από την Ζάκυνθο αλλά γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Έζησε κυρίως στην Αθήνα, όπου εγκαταστάθηκε για να σπουδάσει μαθηματικά. Αρχικά ασχολήθηκε με το ηθογραφικό διήγημα και μυθιστόρημα ή όπως συνήθιζε να τα ονομάζει ο ίδιος «μυθιστορήματα επαρχιακών ηθών». Παράλληλα άρχιζε να γράφει και τα πρώτα Αθηναϊκά μυθιστορήματα. Με τον Γρηγόριο Ξενόπουλο γίνεται, όπως αναφέρει ο Λίνος Πολίτης, «…το άλμα από το περιορισμένο πλαίσιο του ηθογραφικού διηγήματος στο πολυσύνθετο αστικό μυθιστόρημα».

«..υπάρχουν τίμιοι και άτιμοι κατά συνθήκη, όπως υπάρχουν τίμιοι και άτιμοι αληθινά. Ένας άνθρωπος τίμιος κατά συνθήκη, μπορεί να ΄ναι άτιμος αληθινά, και πάλι ένας άτιμος κατά συνθήκη μπορεί να ‘ναι ο τιμιότερος των ανθρώπων», απόσπασμα από το βιβλίο του «Τίμιοι και Άτιμοι», μέρος της κοινωνικής του τριλογίας. Το αναφέρω εδώ να καταδειχθεί η θεματική του Ξενόπουλου. Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος είναι φανερά επηρεασμένος από τα διδάγματα του ρεαλισμού και του νατουραλισμού, δάσκαλοι του ήταν οι μεγάλοι Ονόρε Μπαλζάκ, Εμίλ Ζολά και ο Κάρολος Ντίκενς. Στα έργα του επιχειρεί να εκφράσει το πραγματικό πρόσωπο της κοινωνίας με τις συγκρούσεις ανάμεσα στις τάξεις. Ο έρωτας όμως κατακλύζει τις σελίδες των βιβλίων του γι’ αυτό και τα κύρια πρόσωπα είναι γυναίκες. Στο γλωσσικό, μείζον θέμα εκείνων των χρόνων, το μυθιστόρημα του «Μαργαρίτα Στέφα» είναι το τελευταίο που γράφει στην καθαρεύουσα από εκεί και έπειτα η δημοτική επιβάλλεται στον λόγο του, μια δημοτική κοντά στον κοινό λόγο.

Υπήρξε πολυγραφότατος κι αυτό ως αποτέλεσμα είχε να χάνει το έργο του σε ποιότητα, σημείο που απασχόλησε τους κριτικούς σε ευρεία κλίμακα που μίλησαν ακόμα και για προχειρότητα. Του αναγνώρισαν όμως την αφηγηματική ευχέρεια και την άψογη τεχνική στο στήσιμο του έργο του με την οξυμένη παρατηρητικότητα του. Ξεχωρίζει η κοινωνική τριλογία «Πλούσιοι και φτωχοί»[1919], «Τίμιοι και άτιμοι»[1921] και «Τυχεροί άτυχοι»[1924]. Ακόμη ιδιαίτερης αισθητικής είναι τα τρία ζακυθινά του έργα «Λάουρα»[1915], «Αναδυόμενη»[1923], «Τερέζα Βάρμα Δακόστα».

Μαζί με το μυθιστορηματικό έργο ο Γρηγόριος Ξενόπουλος υπήρξε ένας αναγεννητής του ελληνικού θεάτρου επηρεασμένος από τον Ίψεν. Ξεκινά να γραφει θεατρικά έργα από το 1895. Η κριτική του αναγνωρίζει ως πιο σημαντικό του έργο «Το μυστικό της Κοντέσσας Βαλέραινας» . Δίπλα σε αυτό στέκουν σε μεγάλο ύψος “οι Φοιτηταί”, η “Στέλλα Βιολάντη”, το “Ψυχοσάββατο” κ.α.

Σήμερα το έργο του Ξενόπουλου κυκλοφορεί από τις εκδόσεις των αδερφών Βλάσση και είναι κατηγοριοποιημένο: ως μυθιστορηματικό-διηγηματικό σε 36 τόμους

  1. Αναδυόμενη 2.Ανάμεσα σε τρεις γυναίκες 3. Αφροδίτη 4. Η Ανάθρεφτη 5. Η Αναπερίγραπτη 6. Η τιμή του αδερφού 7. Η τρίμορφη γυναίκα 8. Ισαβέλλα 9. Ιστορία μιας χωρισμένης και άλλα διηγήματα 10. Λάουρα 11. Μαργαρίτα Στέφα 12. Μητρυιά 13. Μυστικοί αρραβώνες 14. Ο κακός δρόμος 15. Ο κατήφορος 16. Ο κόκκινος βράχος 17. Ο Κοσμάκης Α: το πρωτοξύπνημα 18. Ο Κοσμάκης Β: Το κέντρον 19. Ο Κοσμάκης Γ: Τελευταία όνειρα 20. Ο Κοσμάκης Δ: Ο γυρισμός 21. Ο Κόσμος κι ο Κοσμάς 22. Ο Μινώταυρος 23. Ο πόλεμος 24. Ο ποπολάρος 25. Ο τρελός με τους κόκκινους κρίνους 26. Οι ερωτευμένοι κι άλλα διηγήματα 27. Πετριές στον ήλιο 28. Πλούσιοι και φτωχοί 29. Ρηγγίνα Λέζα 30. Στάχυα και παπαρούνες 31. Στέλλα Βιολάντη 32. Τερέζα Βάρμα Δακόστα 33. Τίμιοι και άτιμοι 34.Το ζακυνθινό μαντήλι 35. Το μυστικό της κοντέσσας Βαλέραινας 36. Τυχεροί άτυχοι…ως θεατρικό:
  2.  Θέατρο Α: Ο Ποπολάρος – Το φιόρο του Λεβάντε Θέατρο Β: Φοιτηταί – Ο Πειρασμός 3. Θέατρο Γ: Στέλλα Βιολάντη – Φωτεινή Σάντρη – Ραχήλ 4. Θέατρο Δ: Το μυστικό της κοντέσσας Βαλέραινας – Μονάκριβη 5. Θέατρο Ε: Ψυχοσάββατο – Χερουβείμ – Πολυγαμία – Μαριτάνα… και 2 τόμοι είναι τα διάφορα [«αυτοβιογραφία», «η αδερφούλα μου»] υπάρχουν βέβαια ένα πλήθος άρθρων, κριτικές, χρονογραφήματα σε εφημερίδες αφού ζούσε αποκλειστικά με την πένα του και η πολλή σημαντική του προσφορά στην «Διάπλαση» το περιοδικό με την μακραίωνη παρουσία του που μεγάλωσε γενιές και γενιές. Παιδικά του διηγήματα από την “Διάπλαση των παίδων” έχουν κυκλοφορήσει σε ξεχωριστούς τόμους.

Τιμήθηκε όσο λίγοι λογοτέχνες σε αυτή τη χώρα και είναι σημαντική του κατάκτηση αυτό:

  • Βράβευσή του από την επίσημη πολιτεία με το παράσημο του <<Αργυρού Σταυρού του Σωτήρος Χρηστού>> το 1912.
  • Βράβευσή του από την Ακαδημία Γραμμάτων και Τεχνών με το <<Αριστείο των Γραμμάτων και των Τεχνών>> το 1922.
  • Βράβευσή του από την Ακαδημία των Αθηνών για το Λογοτεχνικό του Έργο το 1929.
  • Ορκίστηκε Πρόεδρος του Εθνικού Θεάτρου το 1931.
  • Εκλέχτηκε ως Τακτικό Μέλος της Ακαδημίας των Αθηνών από όπου και πήρε το βραβείο το 1931.
  • Δημιουργία Μουσείου στη Γενέτειρά του Ζάκυνθο με το όνομά του.
  • Ανακήρυξή του ως έναν από τους τρεις κορυφαίους Συγγραφείς,Πεζογράφους και Ποιητές όλων των εποχών του κόσμου.
  • Ανακήρυξή του ως ένας από τους Σημαντικότερους Εκπροσώπους του Ευρωπαϊκού Νατουραλισμού.

Πέθανε στις 14 Ιανουαρίου του 1951, ολοκληρώνοντας εναν πολύπλευρο συγγραφικό έργο.