Και όταν γύριζα αργά, θα σου τα πάρω τα κλειδιά, θα βρεις τις πόρτες πια κλειστές, θα με πεθάνεις, αυτό θες; Α ρε μαμά.

Σπουδαίοι στίχοι από τον Οδυσσέα Ιωάννου για τη φωνή του Βασίλη Παπακωνσταντίνου, για το αξεπέραστο “La Mamma” που ερμήνευσε ο Σαρλ Αζναβούρ το 1963. Στίχοι που κρύβουν την αγωνία της μάνας, ίσως πιότερο της ελληνίδας μάνας, αλλά τόσο γλαφυροί γι’ αυτήν την από γενιά σε γενιά μεταδοτικότητα.

Για την αγωνία της μάνας, την αγάπη της, τον ενθουσιασμό της, τον πόνο της, τη χαρά της, τη λύπη της, γεννήθηκε το δάκρυ. Γεννήθηκε μόνο του να τρέχει όταν θα χρειαστεί να δώσει το παρόν. Κι αφού ο Θεός έκανε την μάνα ίδια με κάθε γυναίκα ή και κάθε άνθρωπο, δηλαδή με δυο χέρια και δυο μάτια και όχι έξι χέρια ή έξι μάτια, σύμφωνα με την μαρτυρία του Παντοδύναμου στον Αρχάγγελο, όπως την περιγράφει ο Πάουλο Κοέλιο στο “Και ο Θεός έπλασε τη μητέρα”.

Ο Θεός δεν μπορεί να είναι πανταχού παρών, για αυτό έπλασε τις μητέρες. 

Ράντγιαρντ Κίπλινγκ

Δικαίως γιορτάζεται εκτός από τη μητρότητα και η “μητέρα”. Υπήρξαν μητέρες και θα υπάρξουν κι άλλες που, με το ίδιο σθένος και την ίδια αγάπη σαν να ήταν δικά τους, μεγάλωσαν κι αγάπησαν παιδιά που δεν τα γέννησαν. Σήμερα μπορούμε να μιλάμε για τις “βιολογικές” και μια σειρά κατηγορίες άλλες “μη βιολογικές”, κυρίως αναφερόμενοι στις υιοθεσίες και στις “παρένθετες” μητέρες. Πολλές οι διαφωνίες της κοινωνίας για όποιες ενδιάμεσες καταστάσεις, αλλά η επιστήμη ήρθε να αποκαταστήσει μικρές ή μεγάλες “άδικες” από αυτές. Όπως η περίφημη πια “in vitro” περίπτωση ή κοινά “το παιδί του σωλήνα”. Κι όμως, τα συστατικά κι εκεί τα ίδια είναι για να γεννηθεί ζωή. Μεγαλύτερη σημασία έχει αυτή η ζωή να βρει την αγάπη που χρειάζεται για να πάρει το δικό της / του δρόμο μια μέρα.

Από πλευράς ελληνικής ή χριστιανικής ορθόδοξης παράδοσης, η Μητέρα Κυβέλη γιορταζόταν στους αρχαίους χρόνους, ενώ κι η Παναγία “εορτάστηκε” στην Ελλάδα ως Μητέρα στις 2 Φεβρουαρίου, της Υπαπαντής δηλαδή, όταν και “σαράντισε” ο Ιησούς, από το 1929. Όμως κατά την δεκαετία του 1960, ο εορτασμός ατόνησε και ενισχύθηκε η δυτικόφερτη συνήθεια εορτασμού της 2ης Κυριακής του Μαΐου. Η εκκλησία όμως επιμένει στην παλαιά ημέρα εορτασμού και διοργανώνει σχετικές εκδηλώσεις.

Η “μάνα”, η “μητέρα”, η “μαμά” έχει υμνηθεί με κάθε τρόπο στον Πολιτισμό. Σχετικές “ατάκες” έχουν πει αρκετοί σημαντικοί άνθρωποι, ποιητές και λογοτέχνες, ηθοποιοί, πολιτικοί, απλοί κι ανώνυμοι. Αποφθέγματα όλων των εποχών όπως τα παρακάτω:

  • Οι μητέρες αγαπούν τα παιδιά τους πιο πολύ από τους πατεράδες. Κι αυτό, διότι πρώτον ο τοκετός είναι οδυνηρός, και δεύτερο, είναι σίγουρες ότι τα παιδιά που γέννησαν είναι δικά τους – Αριστοτέλης
  • Η καρδιά της μητέρας είναι μια βαθιά άβυσσο, στο κάτω μέρος της οποίας θα βρείτε πάντα τη συγχώρεση – Ονορέ Ντε Μπαλζάκ
  • Η μητρότητα είναι το πιο παράξενο πράγμα. Είναι σαν ένας προσωπικός Δούρειος Ίππος – Ρεβέκκα Γουέστ

Η καταγραφή όλων όσων έχουν ειπωθεί για τη μάνα, είναι ένας ατέλειωτος κατάλογος. Η ποίηση π.χ. έχει προσφέρει τόσα, που σίγουρα πολλά από αυτά δε θα συμπεριληφθούν στο άρθρο μας. Αλλά αξίζει να αναφερθούμε σε σπουδαίους ποιητές μας οι οποίοι, σε μοναδικές στιγμές προσωπικής αναζήτησης, κατέγραψαν με τον τρόπο τους την έννοια “Μάνα”. 

  • Ο Κωστής Παλαμάς χαρακτηρίζει τη μάνα του …Μητέρα της ζωής / γεννήτρα και τεχνίτρα» ( «Τάφος» ).
  • Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης … Παλεύω με τα κύματα χωρίς πανί, τιμόνι κι άλλη δεν έχω άγκυρα πλην την ευχή σου μόνη («Στην Μητέρα μου»).
  • Ο Γεράσιμος Μαρκοράς … Μάνα! Δεν βρίσκεται λέξη καμία / να’ χει στον ήχο της τόση αρμονία. Σαν ποιός να σ’ άκουσε με στήθος κρύο,/όνομα θείο; («Μάνα»).
  • Ο Άγγελος Σικελιανός … Μάνα, φωτιά με βύζαξες / κ’ είναι η καρδιά μου αστέρι; («Της μάνας μου»).
  • Ο Οδυσσέας. Ελύτης… Κι ένα τέταρτο μητέρας αρκεί για δέκα ζωές, και πάλι κάτι θα περισσέψει, που να το ανακράξεις σε στιγμή μεγάλου κινδύνου («Εκ του πλησίον»).
  • Ο Νίκος Γκάτσος … Αν με πηγαίναν αύριο στην κρεμάλα,  μανούλα μου μανούλα δόλια μάνα,  ξέρω ποιανού το δάκρυ στάλα στάλα, θα ’πεφτε από τα μάτια τα μεγάλα (“Ένας ευαίσθητος ληστής”).

Ο Μάνος Χατζιδάκις μελοποίησε το “Ένας ευαίσθητος ληστής”, που τραγούδησε αρχικά ο Γιώργος Ρωμανός το 1966. Ωστόσο το τραγούδι αυτό γνώρισε δόξες και περγαμηνές, προερχόμενο από ένα κείμενο του Ευγένιου Ο’ Νιλ από το έργο Ταξίδι μακριάς μέρας μεσα στη νύχτα (Long Day’s Journey Into Night, 1941) αλλά με σημαντικές προσθήκες από τον στιχουργό. Στην σημερινή εποχή, έχει αγαπηθεί σαν ερμηνεία, από τη φωνή του αγαπημένου λαϊκού τραγουδιστή Πασχάλη Τερζή, όχι όμως δισκογραφημένη. Σπάνια παραμένει η ερμηνεία της Δήμητρας Γαλάνη, που ενώ κι εκείνη το τραγούδησε στα μέσα της δεκαετίας του ’60, δισκογραφήθηκε το 1983. 

Ο Σταμάτης Κραουνάκης και η Λίνα Νικολακοπούλου αποτύπωσαν ένα ιστορικό τραγούδι. Τόσο για την αρτιότητά του, αλλά κυρίως γιατί μπορεί να είναι “All Time Classics”. Δεν υπήρξε εποχή και δε θα υπάρξει, τουλάχιστο για τα επόμενα πολλά χρόνια, που αυτός ο μονόλογος, οι σκέψεις, οι φόβοι να μην είναι διαχρονικές στιγμές, να μην έχουν ειπωθεί παό τα χείλη των περισσοτέρων. Το “Γερνάω Μαμά” είναι ένας ύμνος εσωτερικής κατάνυξης, μια μελωδία ψυχής, δυο κουβέντες τους εαυτού μας, αληθινές όσο και προκλητικές.

Πολύ πρόσφατα κυκλοφόρησε το τραγούδι “Μάνα” με τη φωνή του Γιώργου Νταλάρα, σε στίχους και παραγωγή του Γιώργου Μυζάλη και μουσική του Κώστα Παρίσση, από τις Εκδόσεις Μετρονόμος. Υπάρχει ένας τόσο απλός αλλά και δυνατός στίχος που διατρέχει την κοινωνία και την ανάγκη για κοινωνική επαφή, μια επαφή που μόνο το χέρι της μάνας θα μπορούσε να τη δώσει ειλικρινά. 

Πως λαχταρώ να μου πιάσεις το χέρι, να θυμηθώ και να νιώσω ξανά, πως ένας άνθρωπος έστω, ρε μάνα, ενδιαφέρθηκε ειλικρινά…

Ο κινηματογράφος δεν έχει μείνει ποτέ ασυγκίνητος από τη σχέση μάνας – παιδιών, κυρίως όμως αποκρυπτογραφώντας την ψυχοσύνθεση της ίδιας της μάνας και τα όριά της, όσον αφορά την αγάπη που τρέφει για τα παιδιά της και σε ποια σημεία θα μπορούσε να φτάσει. Όσο κι αν η μυθοπλασία είναι ένα κινηματογραφικό υπερόπλο, η ζωή προσφέρει τα πιο απαιτητικά σενάρια και συνήθως είναι αυτή που επιμένει να δίνει τους πρώτους ρόλους -αρμονικά- εκεί που αρμόζουν.

Η ζωή σε δύο πράξεις, 1998:

Ένα ζευγάρι με δύο παιδιά αποφασίζει να χωρίσει. Ο σύζυγος γνωρίζει στα παιδιά του τη νέα του σύντροφο, αλλά τα πράγματα δεν είναι όσο απλά φαίνονται. Η Jackie (σύζυγος) και η Isabelle (σύντροφος) φαινομενικά δεν έχουν τίποτα κοινό. Η Jackie είναι η ιδανική μητέρα, ενώ η Isabelle αγωνίζεται να γίνει και να κερδίσει την αγάπη των δύο παιδιών του μελλοντικού της συζύγου. Η σχέση τους δεν είναι η ιδανικότερη, αλλά όταν η πρώτη μαθαίνει, ότι πάσχει από καρκίνο θα κάνει τα πάντα για να αφήσει μια έτοιμη μητριά – μαμά στα παιδιά της. Σκηνοθεσία: Κρις Κολόμπους. Με τους:  Τζούλια Ρόμπερτς, Σούζαν Σάραντον, Εντ Χάρις, Τζίνα Μαλόουν, Λίαμ Έικεν.

Η Ιστορία της Μπρουκ Έλισσον, 2004

Μια πραγματική ιστορία σκηνοθετημένη από έναν παράλυτο ηθοποιό, κυκλοφόρησε το 2004 και συγκινεί ακόμα και σήμερα. Μια τετραπληγική κοπέλα προσπαθεί να ζήσει μια αξιοπρεπή ζωή, να κάνει τις σπουδές της και να έχει, ουσιαστικά, ένα μέλλον. Αρωγός σε όλη αυτή την προσπάθεια η μητέρα της, η οποία δίνει όλο της το είναι για να αποκτήσει το παιδί της ό,τι έχει ονειρευτεί. Η νεαρή Μπρουκ Έλισσον, τελικά, καταφέρνει να τελειώσει το σχολείο και να σπουδάσει στο Χάρβαρντ. Στον ευχαρηστήριο λόγο της, την ημέρα της αποφοίτησής της, φυσικά ευχαρίστησε… την μητέρα της! Σκηνοθεσία: Κρίστοφερ Ριβ. Με τους: Λέισι Τσέιμπερτ, Μαίρη Ελίζαμπεθ Μαστραντόνιο, Τζον Σλέιτερι.

Μητέρες και κόρες, 2016

Μια φωτογράφος με μποέμ και ελεύθερο τρόπο ζωής μένει ξαφνικά έγκυος. Μια εξέλιξη που ανατρέπει όλα τα δεδομένα και τα σχέδια για τη ζωή της. Αναγκάζεται να αλλάξει θεωρίες και status quo για πάντα, ενώ μέσα από αυτήν της την εμπειρία αντιμετωπίζει με διαφορετική ματιά τη σχέση με την μητέρα της. Ουσιαστικά, πρόκειται για μια σειρά από ιστορίες που μπλέκονται μεταξύ τους και αναδεικνύουν τι σημαίνει να είσαι μητέρα. Σκηνοθεσία: Πολ Ντάντριτζ. Με τους: Σάρον Στόουν, Σούζαν Σάραντον, Μίρα Σορβίνο, Κριστίνα Ρίτσι, Κόρτνεϊ Κοξ, Πολ Γουέσλεϊ, Σέλμα Μπλερ.

Έχει καμιά διαφορά η μια μέρα από την άλλη κάτω από τον ουρανό για μια μάνα; 

Αυτό αναρωτιέται η Περλ Μπακ στο μυθιστόρημά της “Η Μάνα” του 1934. Περιγράφει μια άλλη εποχή, σε κάποιες φυτείες της Κίνας, όπου η Μάνα είχε πολλές ιδιότητες και υποχρεώσεις. Ο ρόλος της μητέρας ποτέ δεν έχει “καλυφθεί” αρκετά, ώστε να είναι και ιδανικός σε μια οικογένεια ή σε μια οποιαδήποτε συνθήκη ζωής. Ο ρόλος αυτός, που τον περιγράφουμε ως “βιολογικό” ή “μη βιολογικό”, δεν έτυχε ποτέ της αναγνώρισης που θα του έπρεπε. ΟΙ συνθήκες ζωής είναι αλήθεια δύσκολες για την πλειονότητα των οικογενειών, αυτό όμως οφείλεται και στις κοινωνικές δομές, καθώς και στην “ανάγνωση” του τι σημαίνει η δημιουργία νέας ζωής. Δυστυχώς η μητρότητα επιδοτείται με άλλα κριτήρια από αυτά που θα έπρεπε, κυρίως ορμώμενα από θρησκευτικές πεποιθήσεις ή δόγματα, από μειονότητες που ζητούν ταυτότητα μέσω της αναπαραγωγής, γενικότερα από πολλές διαφορετικές αιτίες πλην της κοινής λογικής. Κι όμως, σε κάθε δύσκολη στιγμή της ζωής του ο άνθρωπος, θα ψελλίσει τα λόγια του Ελύτη…

Κι ένα τέταρτο μητέρας αρκεί για δέκα ζωές, και πάλι κάτι θα περισσέψει, που να το ανακράξεις σε στιγμή μεγάλου κινδύνου.