Νίκος Γκάτσος 28 χρόνια μετά – Η κληρονομιά

«Φτάνει ν’ ἀνθίσει μόνο λίγο σιτάρι για τις γιορτές, λίγο κρασί για τη θύμηση, λίγο νερό για τη σκόνη…»

Η Αμοργός του Νίκου Γκάτσου θεωρείται κορυφαίο δημιούργημα της νεοελληνικής γραμματείας. Αξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός ότι ο Γκάτσος δεν δημοσίευσε άλλα παρόμοια ποιητικά έργα, με εξαίρεση ίσως δυο-τρία ποιήματα. Σημαντικό επίσης στοιχείο ότι δεν έχει σχέση με το νησί, αλλά το επέλεξε«μονό ηχητικά — σαν ένα τμήμα ελληνικό» (σημειώνεις Παπατσώνης 1944).

Ο Νίκος Γκάτσος (8 Δεκεμβρίου 1911 – 12 Μαΐου 1992) ήταν σημαντικός Έλληνας ποιητής, μεταφραστής και στιχουργός. Σίγουρα η τελευταία αυτή ιδιότητα, αποτελεί και τη μεγαλύτερή του συνεισφορά στον ελληνικό Πολιτισμό για τον 20ο αιώνα. Και αυτή η συνεισφορά αποτελεί και την κληρονομιά πολλών γενεών, διότι θα υπάρξει ακόμα καταγραφή των πεπραγμένων του στο μέλλον με όσους τρόπους θα βρεθούν από την τεχνολογία. Για την ώρα, 28 χρόνια μετά, για διάφορους λόγους θα σιγοτραγουδήσουμε ακόμα μια φορά τους στίχους του Γκάτσου. Στίχοι οι οποίοι κυρίως πλεκόντουσαν πάνω σε μελωδίες, όπως προτιμούσε. Στίχοι για συνθέτες όπως Χατζιδάκις, Θεοδωράκης, Ξαρχάκος, Μούτσης, Λοίζος. Για την αφρόκρεμα δηλαδή του εθνικού μας πολιτισμού. Στίχοι οι οποίοι βρέθηκαν να πλέκονται εμπνευσμένα από σπουδαία έργα της Παγκόσμιας λογοτεχνίας, όπως το “Ένας Ευαίσθητος ληστής” από το “Ταξίδι Μακριάς Ημέρας Μέσα Στη Νύχτα” του Ευγένιου Ο’ Νιλ ή ακόμα και τον “Ματωμένο Γάμο”  του Λόρκα. Στίχοι που ξεκίνησαν σαν ποιήματα και απλώθηκαν με την μουσική ευφυία του Σταύρου Ξαρχάκου, σε χείλη μεταξένια όπως αυτά του Νίκου Ξυλούρη, για το “Φύσα αεράκι φύσα με” (Γεια σου χαρά σου Βενετιά). Στίχοι παγκόσμιας απήχησης, σαν το “Αν θυμηθείς τ’ όνειρό μου” που φυσικά αντανακλούν και στην αρχή ουσιαστικά της “έντεχνης” καταιγίδας του ελληνικού τραγουδιού. Μετά από 28 χρόνια λοιπόν, το ελάχιστο που μπορούμε να κάνουμε είναι να θυμηθούμε και να σιγοτραγουδήσουμε ορισμένα σπουδαία τραγούδια που οι στίχοι του Νίκου Γκάτσου έφτασαν να μελοποιηθούν -σαν κληρονομιά πια- για όλους μας.

1958: «Χάρτινο Το Φεγγαράκι». Δίσκος 45 στροφών. Μουσική Μάνου Χατζιδάκι, στίχοι Νίκου Γκάτσου, τραγούδι Νάνα Μούσχουρη. Το τραγούδι γράφτηκε για τις ανάγκες του έργου του Τένεσι Ουίλιαμς «Λεωφορείον Ο Πόθος» από το Θέατρο Τέχνης του Καρόλου Κουν, κατά τη χρονική περίοδο 1948-1949. Στο θέατρο το ερμήνευε η Μελίνα Μερκούρη.

1960: «Μυρτιά». Δίσκος 45 στροφών, όπου περιλαμβάνεται το ομώνυμο τραγούδι και το Αν Θυμηθείς Τ’ Όνειρό Μου. Μουσική Μίκη Θεοδωράκη, στίχοι Νίκου Γκάτσου (υπό το ψευδώνυμο Β. Καρδής), τραγούδι Γιοβάννα.

1963: «America America». Μουσική και τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι για την ταινία Αμέρικα, Αμέρικα του Ελία Καζάν. Περιλαμβάνονται δύο τραγούδια σε στίχους του Νίκου Γκάτσου: “Τ’ Αστέρι Του Βοριά” (Prologue, Finale) με τον Βασίλη Ριζιώτη και τον Γιώργο Ρωμανό και “Τα Λουστράκια” (Evil Thoughts) με χορωδία. (Τραγούδι: Τ’ αστέρι του Βοριά – Ριζιώτης & Ρωμανός στην αυθεντική εκτέλεση της ταινίας)

1966: «Ένα Μεσημέρι» (Columbia SCXG21 & 70021 LP-CD), μουσική του Σταύρου Ξαρχάκου, στίχοι Νίκου Γκάτσου, τραγούδι Γρηγόρης Μπιθικώτσης, Βίκυ Μοσχολιού και Σταμάτης Κόκοτας. (Τραγούδι: Στου Όθωνα τα χρόνια – Κόκοτας)

1969: «Ένα Χαμόγελο» (Columbia SCXG3256 & 170424 LP), η μουσική του Δήμου Μούτση, οι στίχοι του Νίκου Γκάτσου. Τραγουδούν ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης, ο Σταμάτης Κόκοτας και η Δήμητρα Γαλάνη. (Τραγούδι: Αύριο Πάλι – Μπιθικώτσης)

1974: «Τα Τραγούδια Του Δρόμου», σε μουσική Μάνου Λοΐζου. Περιλαμβάνει το “Τραγούδι του Δρόμου”, με ερμηνευτή τον συνθέτη σε δεύτερη εκτέλεση (πρώτος το ερμήνευσε το 1962 ο Γιώργος Μούτσιος) σε στίχους του Λόρκα και ελεύθερη απόδοση στα ελληνικά από τον Νίκο Γκάτσο. Κι όπως λέει ο Γιώργος Παπαστεφάνου, είναι το τραγούδι που έκανε γνωστό τον Μάνο Λοίζο. “Μπορεί ο Μάνος Λοΐζος να έκανε το ουσιαστικό κομμάτι της καριέρας του στη ΜΙΝΩΣ, δίπλα στον Μάκη Μάτσα, όμως το τραγούδι που μας τον γνώρισε το είχε ηχογραφήσει με τον Αλέκο Πατσιφά στην Fidelity ήδη από το 1962″.

1976: «Αθανασία» (Columbia 70248 LP-CD), των Χατζιδάκι-Γκάτσου με τη Δήμητρα Γαλάνη και τον Μανώλη Μητσιά. (Τραγούδι: “Ο Γιάννης ο φονιάς” – Μητσιάς). Στο βιβλίο «Είναι αρρώστια τα τραγούδια» (Εκδόσεις Καστανιώτη 2002), ο Μάνος Ελευθερίου μας δίνει τη δική του ενδιαφέρουσα προσέγγιση στο κείμενο του Νίκου Γκάτσου, θεωρώντας το κάτι σαν “επιτομή στις εικόνες περιγραφικού λόγου”.

“Νομίζω ότι τέτοια κορυφαία δραματουργική σκηνή μόνο ο Γκάτσος κατόρθωσε στα χρόνια μας, αρματωμένος καθώς ήταν με τόση θεατρική φόρτιση και παιδεία. Δεν γίνονται και δεν γράφονται εύκολα τέτοια πράγματα και νομίζω ότι τέτοιο τραγούδι δεν θα ξαναγραφτεί τουλάχιστον για τα χρόνια που μας απομένουν… Το τέλος του μονόπρακτου – γιατί για θεατρικό μονόπρακτο πρόκειται, που ξεπερνά την «αφασία» των δαιμονικών μονόπρακτων του Σάμιουελ Μπέκετ – είναι σύντομο κι αυτό, καμωμένο από τους ίδιους λιγοσύλλαβους, λαχανιαστικούς στίχους”.

1982: «Πορνογραφία» (Minos MSM460), μουσική Μάνου Χατζιδάκι. Περιλαμβάνονται σε στίχους Νίκου Γκάτσου τα τραγούδια “Η Παναγία Των Πατησίων” με την Γιάννα Κατσαγιώργη και “Έλα Σε Μένα” με τον Βασίλη Λέκκα. (Τραγούδι: “Η Παναγία Των Πατησίων” – Γιάννα Κατσαγιώργη. Ίσως το πλέον “αστειευόμενο” αλλά και πολύ γλαφυρό στιχούργημα του Νίκου Γκάτσου, με τον τρόπο που απηχούν πάνω σε μια γυναίκα από τα φτωχά Πατήσια, τα λόγια των ανδρών. Ο στίχος “Εσύ κερδίζεις μάνα μου και κύπελλο ΟΥΕΦΑ” θεωρείται ευρηματικός αν μη τι άλλο…

1983: «Ρεμπέτικο» (CBS 70245 2LP-CD), τραγούδια του Σταύρου Ξαρχάκου και Νίκου Γκάτσου, γραμμένα για την ταινία του Κώστα Φέρρη. Τραγουδούν οι Τάκης Μπίνης, Νίκος Δημητράτος, Θόδωρος Πολυκανδριώτης, Κώστας Τσίγγος, Κώστας Μαντζόπουλος, Νίκος Μαραγκόπουλος και η Σωτηρία Λεονάρδου. (Τραγούδι “Μάνα μου Ελλάς” – Δημητράτος)

1986: «Η Μαρία Φαραντούρη στο Olympia» (Minos MSM 565/6). Σ’ αυτό το δίσκο, ανάμεσα στα γνωστά τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι, ακούγεται για πρώτη φορά με ελληνικούς στίχους του Νίκου Γκάτσου, ο “Κεμάλ”. Το ερμηνεύει ο Βασίλης Λέκκας.

1991: «Τα Κατά Μάρκον» (Minos 965 LP-CD), η μουσική του Σταύρου Ξαρχάκου και οι στίχοι του Νίκου Γκάτσου. Ο Γιώργος Νταλάρας σε 8 τραγούδια, η Δέσπω Διαμαντίδου στο “Γράμμα Στον Μάρκο Βαμβακάρη”, η ίδια επίσης με τον συνθέτη στην αξεπέραστη “Χοντρομπαλού”. Πριν από καμια 150αριά χρόνια, ο Γκυ ντε Μωπασάν ονόμαζε “Χοντρομπαλού” την συμπαθέστατη εταίρα ηρωίδα του, που βρέθηκε σε μια άμαξα να φέυγει από τα “κατεχόμενα” μαζί με άλλους 9 αξιοσέβαστους συμπολίτες της. Το όνομά της δεν είναι γνωστό για πολλές σελίδες του έργου, απλά είναι η “Χοντρομπαλού”. Οι στίχοι του Γκάτσου, όμοια αιχμηροί όμως, δεν κατονομάζουν την “Χοντρομπαλού”. Ο Ντε Μωπασάν περιγράφει πως οι “δικοί της” άνθρωποι την λεηλάτησαν, το ίδιο έκανε και ο Γκάτσος…

Είδα το ίδια μου παιδιά, να δίνουν σ’ άλλους τα κλειδιά και με χιλιάδες ψέματα, με προδοσίες κι αίματα, να μου σπαράζουν την καρδιά…

Η απαρίθμηση του έργου του Νίκου Γκάτσου θα γίνει άδικη, αν δεν καταγραφεί το σύνολο του έργου του. Για τους στίχους του και το πως εμπνεύστηκε έχουν ειπωθεί πολλές ιστορίες. Όπως φαίνεται από το μικρό μας αφιέρωμα, οι χαρακτήρες έπαιξαν ρόλο, οι προσομοιώσεις έπαιξαν ρόλο, λες και γραφόταν κάθε φορά ένα μικρό θεατρικό. Όμως και η εσωτερική του υπόσταση, αγνή ελληνική, να παίρνει λέξεις σαν την Αμοργό και να την μετατρέπει σε πολιτιστικό κεφάλαιο. Άδικο λοιπόν στα απλά λόγια το οποιοδήποτε αφιέρωμα, αγαπημένος από βάθους ψυχής κάθε στίχος του απέραντου Νίκου Γκάτσου.

“Αλλάζουν οι καιροί, περνάν τα χρόνια, του κόσμου το ποτάμι είναι θολό…”

έγραψε πριν πολλά χρόνια ο Νίκος Γκάτσος σε απότιση τιμής προς τον Γιώργο Σεφέρη, στο “Τραγούδι του παλιού καιρού”. Με αυτά που σήμερα ζούμε, ελπίδα μας είναι η “Χοντρομπαλού” , η“Μάνα μου Ελλάς”, να αντέξει περισσότερο στα χτυπήματα των αλλαγών των καιρών, προερχόμενα από κάθε περιφεριακό, εθνικό, ταξικό ή ακόμα και θρησκευτικό Αρμαγεδδώνα.