Τα λατινικά είναι αναφορά του Ρωμαίου ποιητή Οράτιου, τα ελληνικά είναι αυτό που απέδωσε για την απάντηση του “Τι είναι διαφωτισμός” ο Εμμανουήλ Κάντιος ή κοινότερα γνωστός ως Ιμάνουελ Καντ.

Πάνε μόλις 216 χρόνια που έφυγε από τη ζωή στις 12 Φεβρουαρίου 1804, ωστόσο είναι μάλλον εκείνος ο οποίος κατάφερε να σταθεί αντίκρυ στην φιλοσοφική αίγλη των αρχαίων Ελλήνων, σαν ίσος προς ίσο. Ο σημαντικότερος Έλληνας μεταρρυθμιστής της Παιδείας, ο Ευάγγελος Παπανούτσος θεωρούσε πως ο Καντ δημιούργησε τη νέα φιλοσοφία με αντίστοιχο τρόπο με τον Σωκράτη. Έλεγε συγκεκριμένα: “Ό,τι υπήρξε ο Αθηναίος σοφός για την αρχαία φιλοσοφική σκέψη –λέγουν– αυτό είναι και ο Kant για τη νεώτερη: ένα μοναδικό στο ύψος του ορόσημο. Και χωρίζουν την αρχαία φιλοσοφία σε τρία κεφάλαια: προσωκρατική, σωκρατική, μετασωκρατική· τη νέα σε άλλα τρία: προκαντιανή, καντιανή, μετακαντιανή” (εξ ου και η ελληνική επωνυμία Κάντιος).

Η παραίνεση που χρησιμοποίησε σαν κεντρική ιδέα της άποψής του ο Καντ (ή Κάντιος),  υποδηλώνει ότι χρειάζεται τόλμη για να διαμορφώσουμε αυτόνομη σκέψη, που μπορεί να μας οδηγήσει στην αλήθεια μέσω της γνώσης. Πολλοί άνθρωποι λανθασμένα στηρίζουν τις αποφάσεις τους περισσότερο σε συναισθηματικά κριτήρια, παρά σε λογικά επιχειρήματα. Θα μπορούσαμε να σκεφτούμε άπειρα τέτοια παραδείγματα σήμερα, στα οποία στηρίζουμε τις αποφάσεις μας. Βλέπετε η εξέλιξη του ανθρώπου “ου γαρ έρχεται μόνη”, αλλά κουβαλάει και απόνερα. Όπου απόνερα, είναι από γονίδια μέχρι εμπειρίες κι από απόψεις ελλιπών στοιχείων μέχρι την πλύση εγκεφάλου που πολύ ευγενικά μας χορηγούνται από κάθε φύσεως Media. Πιο συγκεκριμένα, όπως έχουν αποτυπωθεί αναλυτικότερα σε άρθρο του στην “Καθημερινή”, αναφέρει ο Ο κ. Κωνσταντίνος Λυμπερόπουλος, τ. καθηγητής, Tμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων, Πανεπιστήμιο Αιγαίου:

  • Τα κριτήρια συμπάθειας προς ένα πρόσωπο (ή αλλιώς η τυφλή αφοσίωση)
  • Τα αγοραστικά και καταναλωτικά κριτήρια
  • Η διαστρέβλωση επιτυχημένων στοιχείων λόγω εμφανούς αντιπάθειας
  • Η δημιουργία άποψης λόγω φυλετικών / κοινωνικών / θρησκευτικών ή άλλων διακρίσεων
  • Η συμμετοχή σε “μάζα” που κρύβει τις δικές μας ανασφάλειες  

Τα παραπάνω είναι αναστολείς ορθής κρίσης, είναι διακόπτες αποφάσεων ή και αντιφάσεων.

Το να συμπαθούμε ένα άτομο είναι προφανώς όμορφο, γλυκό, υπέροχο, μας φτιάχνει και το χαμόγελο ακόμα όταν θα το δούμε και θα συναναστραφούμε μαζί του. Κι όμως η συμπάθεια, σαν απόλυτο συναίσθημα που δεν ελέγχεται ή δεν φιλτράρεται κατά διαστήματα, δυναμώνει σαν το παράσιτο στην φαρμακευτική αγωγή που ήδη έχει πάρει πολύ και γίνεται ανθεκτικό, έως παρανοϊκό. Στην συγκεκριμένη διάσταση δεν προσδιορίζουμε την ερωτική συμπάθεια διότι διαφοροποιούνται εντελώς οι παράμετροι της κριτικής συνείδησης. Ωστόσο ενισχύονται αυτοί της φιλικής διάθεσης ή του θαυμασμού προς κάποιο πρόσωπο, ακόμα και της εμμονής, προερχόμενοι ακόμα και από τη δημοσιότητα, π.χ. ένας τραγουδιστής, ένας ηθοποιός ή ένας συγγραφέας. Στην ταινία “Μίζερι” (1990), η Κάθι Μπέιτς έχει εμμονική σχέση με την ηρωίδα των βιβλίων του συγγραφέα Τζέιμς Κάαν. Τον θαυμάζει αλλά τον έχει “ταιριάξει” με μια υπέροχη πλευρά του χαρακτήρα “Μίζερι”. Η διαφορετικότητα που δίνει ο συγγραφέας στον χαρακτήρα, εξοργίζει τη θαυμάστρια. Τι μας λέει όλο αυτό; Ότι η εμμονική συμπάθεια προς κάτι αφιλτράριστο, θα διαμορφώσει ίσως και μια αντίθετη κατάσταση εφ’ όσον δεν ικανοποιούνται οι αρχικές συνθήκες θαυμασμού. Στις φιλικές σχέσεις, η κάθε είδους αρνητική (κατά την κρίση μας) έκπληξη από τους φίλους μας, μπορεί να είναι εφαλτήριο μιας αντίθετης φοράς στη σχέση αυτή. Αυτό που αρκετές φορές ίσως έχουμε πει, το “Δεν το περίμενα ποτέ αυτό από σένα”. Κι έτσι απλά γκρεμίζεται ένας ολόκληρος ιδανικός ή εξιδανικευμένος κόσμος.

Όσον αφορά τα αγοραστικά και καταναλωτικά κριτήρια που “μας επιβάλλουν άποψη”, παραθέτω τη φιλοσοφική στάση του Επίκτητου, σε έναν αιώνα φυσικά (τον 21ο), που ο καταναλωτισμός είναι στάση ζωής και διαμορφώνει τις μελλοντικές συνθήκες. Ο Επίκτητος (50 – 138 μ.Χ. ) ήταν Έλληνας στωϊκός φιλόσοφος που γεννήθηκε στη Φρυγία. Ήταν δούλος και ζούσε στη Ρώμη, αλλά κάποια στιγμή κατάφερε να ζει ελεύθερος. Έγινε φιλόσοφος και διώχθηκε από τη Ρώμη εξαιτίας σχετικού διατάγματος του Δομιτιανού. Τα κύρια σημεία που εστιάζει ο Επίκτητος είναι η ακεραιότητα, η αυτοδιαχείριση και η προσωπική ελευθερία, την οποία προωθεί με το να ζητάει στους μαθητές του την λεπτομερή εξέταση δύο κεντρικών ιδεών, την προαίρεση ελεύθερη εκλογή στάσης ζωής  και τη σωστή χρήση των εντυπώσεων. “Κάποια πράγματα τα εξουσιάζουμε και άλλα όχι”, λέει ο Επίκτητος, “και πρέπει να μάθουμε την διαφορά”. Της εξουσίας μας είναι η γνώμη μας, η διάθεσή μας, η επιθυμία να απολαύσουμε, η προσπάθεια να αποφύγουμε, με άλλα λόγια όσα είναι δική μας ενέργεια. Δεν είναι της εξουσίας μας το σώμα, η περιουσία, οι δόξες, τα αξιώματα, με μια λέξη όσα δεν είναι δικής μας ενέργειας. Και κάπου εδώ χωρούν και τα παραπάνω, τα οποία ειρήσθω εν παρόδω, αποτελούν ιδανικά όπλα στην διαμόρφωση συνηθειών και σκέψης. 

Στην περίπτωση διαστρέβλωσης επιτυχημένων στοιχείων λόγω αντιπάθειας, η ιστορία του ελληνικού τραγουδιού έχει να μας δώσει μια μεγάλη αντιπάθεια, αυτήν που έτρεφε ο Τσιτσάνης για τον Απόστολο Καλδάρα. Τρικαλινοί κι οι δυό, αλλά και ανταγωνιστές. Άνθρωποι που μεγαλούργησαν στο χώρο, έχοντας αφήσει τεράστια κληρονομιά. Όμως ο Τσιτσάνης κυρίως, δεν αποδέχτηκε ποτέ τον Καλδάρα. Τον κατηγορούσε ότι στα τραγούδια του χρησιμοποιούσε ξένους ήχους, κυρίως ινδικούς κι ανατολίτικους, όπως τα περιγράφει ο Λευτέρης Παπαδόπουλος στο βιβλίο του “Μάγκες πιάστε τα γιοφύρια”. Βεβαίως, όταν πρόκειται για ανταγωνιστές, υπάρχουν αυτού του είδους οι διαφωνίες και οι αντιπάθειες, πόσο μάλλον σε αυτό το επίπεδο. Ωστόσο, για την οικονομία του άρθρου, έχει σημασία η μη αποδοχή ενός ανθρώπου ο οποίος έχει μεγαλουργήσει στο χώρο. Ο Χατζιδάκις είχε πει εξάλλου το περίφημο “Οι ατάλαντοι αντιγράφουν, οι ιδιοφυείς κλέβουν”, όταν κατηγορήθηκε ότι το “Χασάπικο 40” από το άλμπουμ “Της Γης το χρυσάφι” (1971) είχε το βασικό θέμα της “Συμφωνίας Νο 40” του Μότσαρτ. Εν κατακλείδει, με το παράδειγμα της αντιπάθειας Τσιτσάνη και Καλδάρα, σε αυτόν το μέγιστο βαθμό, αντιλαμβανόμαστε το μέγεθος αδυναμίας ορθής κρίσης.

Οι απόψεις που διέπονται από αντιπάθεια προς άλλες ομάδες, πολιτικές, αθλητικές, κοινωνικές, φυλετικές, θρησκευτικές κλπ., είναι ίσως αυτές που αφορούν το μεγαλύτερο ποσοστό. Ότι μας χωρίζει στην ιδέα, σε αυτό που υποστηρίζουμε στη ζωή, είναι δυστυχώς ο μεγαλύτερος αναστολέας ορθής κρίσης. Από που να αρχίσει κανείς να απαριθμεί… Εύκολα θα σκεφτεί κανείς το περίφημο “Φιλαδέλφεια”  του Τζόναθαν Ντέμι (1994), για το οποίο ο Τομ Χανκς βραβεύτηκε με Όσκαρ. Ένας κόσμος διχασμένος ανάμεσα στον ομοφυλόφιλο ασθενή με AIDS και στην διεύθυνση της εργασίας του που τον απέλυσε. Στα “Μαθήματα Αμερικάνικης Ιστορίας” του Τόνι Κέι (1998), η παράνοια του νεοναζισμού όπως εξελίσσεται με την στρατολόγηση νεαρών που μαθαίνουν να λειτουργούν ρατσιστικά. Ο Έντουαρντ Νόρτον έχασε το Όσκαρ από τον Ρομπέρτο Μπενίνι, για τον ρόλο του στην ταινία “Η ζωή είναι ωραία”. Μια φράση του Τρότσκι, όταν καταλάβαινε ότι θα δολοφονηθεί από τους ανθρώπους του Στάλιν κι ένας Ιταλοεβραίος που ζει την αγωνία των στρατοπέδων συγκέντρωσης, Κι όλα αυτά είναι προϊόντα της ανθρώπινης διάκρισης, αποτυπωμένα σε εξαιρετικές στιγμές του παγκόσμιου κινηματογράφου. Η Τζόντι Φόστερ πήρε το Όσκαρ Α Γυναικείου Ρόλου για την ταινία “Οι κατηγορούμενοι” του Τζόναθαν Κάπλαν (1988). Ο βιασμός μιας γυναίκας από μια ομάδα ανδρών, αναδεικνύει ένα κοινωνικό φαινόμενο για ακόμα μια φορά, όταν η υπεράσπιση των κατηγορουμένων αναζητά στην “εύκολη σερβιτόρα” την πρόκληση προς τους πελάτες της. Κι όπως καταλαβαίνετε ότι λειτουργεί με γνώμονα την οποιαδήποτε ανθρώπινη διάκριση, δεν έχει καθαρή εικόνα άποψης αλλά από πολύ θολή έως ανύπαρκτης.

Η Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του εγώ είναι τίτλος συγγράματος του θεμελιωτή της ψυχανάλυσης Σίγκμουντ Φρόιντ, το οποίο δημοσιεύτηκε αρχικά στη γερμανική γλώσσα το 1921. Ο Φρόιντ, εδώ, καταπιάνεται με το ζήτημα της ψυχολογικής ανάλυσης της έννοιας της μάζας, ενός παροδικού σχηματισμού ετερόκλητων ανθρώπων με κάποιο κοινό χαρακτηριστικό και πρόσκαιρα ομοιογενή συμπεριφορά, από ψυχαναλυτική σκοπιά. Ήδη, με την καθολική ανάλυση του Φρόιντ, η ψυχολογία αντικαθιστά την φιλοσοφία. Περιστατικά “μαζών” ιστορικά θα βρει κανείς πολλά, κυρίως που επιβάλλουν την τήρηση του ηθικού νόμου απέναντι σε έναν.

  • Η φιλοσοφική διάσταση στα λόγια του Ιησού, “Ο ἀναμάρτητος ὑμῶν πρῶτος βαλέτω λίθον επ’ αυτήν”, αντιμετωπίζει έναν προς έναν τα μέλη του όχλου που θέλουν να τιμωρήσουν την άπιστη.
  • Σύμφωνα με το νόμο του Μωυσή, σε τέτοιες περιπτώσεις (ηθικής τάξης) επιβαλλόταν λιθοβολισμός. Σε αντιδιαστολή λοιπόν, ο Ιησούς ρωτήθηκε αν συμφωνεί με τον νόμο του Μωυσή, που κατά τις Γραφές “του την είχαν στημένη”. Η ψυχολογική κίνηση του Ιησού αφορά την αναγραφή στο χώμα άλλων ηθικών παραπτωμάτων που δεν κατονόμασε ποιος τα είχε κάνει, αλλά όλοι τα ήξεραν. 

Το παράδειγμα είναι αρκετό. Είναι αρκετό διότι περιγράφει αυτό που θέλουμε εν προκειμένω, να απομονώσουμε τον έναν χαρακτήρα από τη μάζα, αυτόματα αυτός ο ένας γίνεται απλά… ένας σαν όλους του άλλους και εν δυνάμει “λιθοβολούμενος”. Στα ίδια “Παράθυρα Ψυχής” τοποθετήστε ομάδες στα γήπεδα σήμερα, τις ομάδες των hooligans ή τις αναρχικές ομάδες που λειτουργούν αποσταθεροποιητικά για το σύστημα. Εκεί ο “ένας” ψάχνει ιδεολογικά να ενταχθεί στη διαμαρτυρία, αυτό που του προσφέρεται από τους “επιτήδειους” είναι το όπλο, είναι ο ακραιφνής ή παραπλανητικά χρησιμοποιούμενος ορισμός του αξιώματος του Διαφωτισμού, όπως τον διατύπωσε ο Καντ. Το “Τόλμησε να γνωρίζεις” λοιπόν, γίνεται μέσω μιας πλύσης εγκεφάλου που εξυπηρετεί έναν συγκεκριμένο στόχο. 

Αλλά τελικά πειράζει; Δεν πειράζει… Nevermind που λέει κι ο άλλος φιλόσοφος Leonard Cohen στα δικά του “Popular Problems”.

There’s Truth that lives (υπάρχει η αλήθεια που ζει)

and Truth that dies (και η αλήθεια που πεθαίνει)

Για το www.thelook.gr

Κώστας Προβατάς (fb Costas Provatas)