Συνέντευξη: Κων/νος Λαγός - Φώτης Καρυανός "Δίχως την ελληνική νίκη στον Μαραθώνα είναι πολύ αμφίβολο αν θα υπήρχε στην Αθήνα το πολίτευμα της δημοκρατίας και ο κλασικός πολιτισμός"

Το The Look.Gr υποδέχεται δύο ιστορικούς που η εργασία τους πάνω στη Μάχη του Μαραθώνα εντυπώθηκε με ανάγλυφο τρόπο πάνω στο συγγραφικό τους εγχείρημα “Μάχη του Μαραθώνα: Η Ανατροπή”, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μένανδρος. Tο βιβλίο είναι αποτέλεσμα της πολυετούς έρευνας των δύο συγγραφέων και ιστορικών, του Κωνσταντίνου Λαγού και Φώτη Καρυανού, και αποκαλύπτει για πρώτη φορά κρίσιμα συμβάντα της περίφημης Μάχης του Μαραθώνα.

1. Πριν δύο περίπου χρόνια, κυκλοφόρησε ένα μοναδικό ιστορικό πόνημα, ένα βιβλίο που διεισδύει σε ένα μεγάλο ιστορικό γεγονός, την Μάχη του Μαραθώνα. Ποιο ήταν το έναυσμα για ένα τόσο απαιτητικό εγχείρημα;

Η περιληπτική περιγραφή της Μάχης του Μαραθώνα από τον Ηρόδοτο -αλλά και μεταγενέστερους αρχαίους συγγραφείς- είχε σαν αποτέλεσμα οι πιο σημαντικές παράμετροί της, δηλαδή τοπογραφικά στοιχεία, όπως για παράδειγμα, ο χώρος που στρατοπέδευσαν οι Έλληνες, το σημείο της ελληνικής παράταξης, ο χώρος της μάχης, αλλά κυρίως ο ακριβής τρόπος που αυτή διεξήχθη, να μην φωτίζονται από τις φιλολογικές πηγές της αρχαιότητας.

Έτσι, ήδη από τις πρώτες επιστημονικές μελέτες/έρευνες για τη Μάχη του Μαραθώνα, στις αρχές του 19ου αιώνα, ιστορικοί και αρχαιολόγοι προσπάθησαν να λύσουν τα «μυστήρια» της. Μέχρι και σήμερα, οι δημοσιεύσεις γύρω από το σημαντικό αυτό ιστορικό γεγονός είναι πολλές εκατοντάδες. Παρά ταύτα, οι διάφορες θεωρίες δεν στηρίζονταν σε ισχυρά στοιχεία και έτσι δεν έδιναν ικανοποιητικές απαντήσεις σε βασικά ερωτήματα για τη Μάχη του Μαραθώνα.

Σε πολλές περιπτώσεις, οι μελετητές έπαιρναν ως δεδομένες έωλες υποθέσεις, δίχως να κάνουν την απαραίτητη κριτική ανάλυσή τους. Παρά ταύτα, στους δύο αιώνες επιστημονικής έρευνας γύρω από τη μάχη έχουν αποκαλυφθεί αρκετά σημαντικά στοιχεία που σχετίζονται με αυτή: αρχαιολογικά ευρήματα, ιστορικές και φιλολογικές ανακαλύψεις καθώς και τα πορίσματα γεωλογικών μελετών στην περιοχή του Μαραθώνα που πραγματοποιήθηκαν τα τελευταία χρόνια. Πολλές από τις ανακαλύψεις αυτές δεν είχαν ληφθεί υπόψην από προγενέστερους μελετητές.

Πάνω σε αυτές στηριχθήκαμε προκειμένου να ερευνήσουμε τη μάχη από την αρχή, και να προσπαθήσουμε να την αναπαραστήσουμε, δίχως να επηρεαστούμε από παλαιότερες και λανθασμένες θεωρίες.

Μιλήστε μου λίγο για την συνεργασία σας. Πώς ήταν οι «μέρες» της συγγραφής.

Ήμαστε φίλοι από το γυμνάσιο, όταν για πρώτη φορά διαπιστώσαμε το κοινό μας ενδιαφέρον για την ιστορία και την έρευνά της. Αργότερα, υπήρξαμε συμφοιτητές στο Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου. Λόγω των πολλών χρόνων φιλίας, η συνεργασία μας στο πλαίσιο του βιβλίου της Μάχης του Μαραθώνα δεν παρουσίασε ιδιαίτερα προβλήματα.

Σε αυτό ασφαλώς έπαιξε ρόλο και η ταύτιση των απόψεων μας για βασικές παραμέτρους της μάχης, αφού είχε προηγηθεί ανάλυση και επεξεργασία όλων των δεδομένων. Έτσι είχαμε μία πρώτη ένδειξη ότι η θεωρία μας για την αναπαράσταση της μάχης είναι πολύ ρεαλιστική. Βέβαια, υπήρχαν και λεπτομέρειες για τις οποίες είχαμε διαφοροποιήσεις. Μέσα από τον διάλογο, όμως, καταλήγαμε σε συμπεράσματα που ήταν αποδεκτά και από τους δύο μας και έτσι διαμορφώθηκε στην ολότητά της η νέα θεώρηση για τη Μάχη του Μαραθώνα.

Η ευθύνη του ιστορικού είναι μεγάλη ως προς σωστή αποτίμηση των ιστορικών συμβάντων. Σε σας, ποιοι ήταν οι βασικοί άξονες διερεύνησης και συγκέντρωσης του υλικού;

Το βασικό μας κριτήριο για την επιλογή του υλικού της μελέτης μας, ήταν κατά πόσο θα μπορούσε να μας δώσει αξιόπιστα στοιχεία για τη μάχη. Αυτό ήταν και το πιο δύσκολο κομμάτι της έρευνάς μας, αφού ανά τους αιώνες πολλά μυθεύματα, φανταστικά ή υπερβολικά στοιχεία και ανακρίβειες είχαν γίνει αποδεκτά ως «ιστορικές αλήθειες».

Στο βιβλίο σας δηλώνεται ρητά ότι η Μάχη του Μαραθώνα υπήρξε καταλυτικός παράγοντας στη δημιουργία του δυτικού πολιτισμού. Μπορείτε να μας το αναλύστε λίγο περισσότερο, ώστε το αναγνωστικό κοινό να καταλάβει τη σπουδαιότητα της συγκεκριμένης μάχης;

Από την έρευνά μας καταδεικνύεται η άμεση διασύνδεση της Μάχης του Μαραθώνα και της σημαντικής ενίσχυσης του νεοπαγούς πολιτεύματος της Δημοκρατίας στην Αθήνα. Για πρώτη φορά, στο βιβλίο μας τεκμηριώνεται πως μετά τη μάχη, οι Αθηναίοι πολίτες της κοινωνικά κατώτερης, αλλά πολυπληθέστερης τάξης, οι θήτες, άσκησαν σημαντικές εξουσίες τις οποίες δεν διέθεταν πριν, ή ακόμη και εάν αυτές είχαν θεσμοθετηθεί με τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη (508-507 π.Χ.), δεν είχαν μέχρι τότε ασκηθεί στην πράξη από τον Δήμο («εισαγγελία», «οστρακισμός», κλήρωση αρχόντων κ.ά). Αποκαλύπτεται λοιπόν πως ο πρωταγωνιστικός ρόλος των ελαφρά οπλισμένων θητών στη Μάχη του Μαραθώνα και στη μαζική εξόντωση των επίλεκτων περσικών δυνάμεων, οδήγησε σε ραγδαίες πολιτικές εξελίξεις μέσα στην Αθήνα αμέσως μετά το 490 π.Χ. Η συμβολή τους αυτή, είχε ως άμεση συνέπεια την ενδυνάμωση της πρώτης Δημοκρατίας στον κόσμο, και κατ’ επέκταση τη δημιουργία του πολιτισμού της κλασικής εποχής (5ος -4ος αι. π.Χ.).

Για πρώτη φόρα στην ιστορία, κέντρο του πολιτισμού ήταν ο άνθρωπος και οι ανάγκες του και όχι ένας απόκοσμος ηγέτης-«θεός» που όλοι ήταν υποχρεωμένοι να υπηρετούν, όπως συνέβαινε στην περσική αυτοκρατορία, και γενικότερα στην Ανατολή. Η μεγάλη πλειοψηφία των ειδικών θεωρούν τον κλασικό πολιτισμό ως το θεμέλιο του σύγχρονου δυτικού. Δίχως λοιπόν την ελληνική νίκη στον Μαραθώνα είναι πολύ αμφίβολο αν θα υπήρχε στην Αθήνα το πολίτευμα της δημοκρατίας και ο κλασικός πολιτισμός!

Ο Μιλτιάδης υπήρξε το πρώτο θύμα της πολιτικής αναβάθμισης των θητών

Ο στρατηγός των Ελληνικών δυνάμεων Μιλτιάδης, λίγους μήνες μετά φυλακίστηκε, αφού δεν είχε να πληρώσει το πρόστιμο που του επιβλήθηκε και πέθανε από κακοφόρμιση μιας πληγής στο πόδι του. Η περίπτωση του Μιλτιάδη είναι μία μόνο από τις τόσες περιπτώσεις, που η Ελλάδα «εθελοτυφλεί» ως προς τους ήρωες της. Που νομίζετε ότι οφείλεται αυτό;

Πριν από τη συγγραφή του βιβλίου θεωρούσαμε και εμείς ότι το τέλος του Μιλτιάδη ήταν αποτέλεσμα της «αχαριστίας» των συμπολιτών του. Όμως, η μελέτη των σχετικών στοιχείων ανέδειξε μία άλλη παράμετρο που αναφέραμε προηγουμένως. Ο Μιλτιάδης υπήρξε το πρώτο θύμα της πολιτικής αναβάθμισης των θητών, ένα μόλις χρόνο μετά το θρίαμβό του στον Μαραθώνα.

Αν και ήταν ο ιθύνων νους της νίκης, που είχε σαν αποτέλεσμα την ενίσχυση της Δημοκρατίας, ήταν ταυτόχρονα και ο ηγέτης των Αθηναίων αριστοκρατών και ο κύριος πολιτικός αντίπαλος των θητών. Αυτό φάνηκε ήδη από την επομένη της Μάχης του Μαραθώνα, όταν σύμφωνα με μία αρχαία φιλολογική πηγή, ο Μιλτιάδης ζήτησε από την Εκκλησία του Δήμου να τον τιμήσει με τον στέφανο της Νίκης. Ένας Αθηναίος πολίτης, ο Σοφάνης, έδωσε τότε την απάντηση της μεγάλης πλειοψηφίας των Αθηναίων: «όταν κερδίσεις μόνος σου τη Νίκη, τότε να ζητήσεις και το στεφάνι της». Αυτή έμελε να είναι και η προειδοποίηση του αθηναϊκού Δήμου προς τον Μιλτιάδη, τον «σωτήρα» της πόλης, αλλά ταυτόχρονα τον «υπερόπτη» εκπρόσωπο της παλαιάς αριστοκρατίας.

Πράγματι, λίγους μόνο μήνες αργότερα, ο Δήμος, με αφορμή την αποτυχημένη εκστρατεία του Μιλτιάδη εναντίον της Πάρου, άσκησε για πρώτη φορά στην ιστορία «εισαγγελία», δηλαδή δικαστική δίωξη εναντίον ενός άρχοντα/αξιωματούχου της πόλης. Πρώτος στόχος του ήταν ο ίδιος ο Μιλτιάδης (ως στρατηγός της αθηναϊκής δημοκρατίας), ο οποίος αρχικά καταδικάστηκε σε θάνατο, αλλά στη συνέχεια του επιβλήθηκε ως ποινή ένα υπέρογκο πρόστιμο. Ο Μιλτιάδης αδυνατώντας να το πληρώσει οδηγήθηκε στη φυλακή, όπου και πέθανε εξαιτίας της γάγγραινας που είχε στο πόδι του.

Σήμερα λοιπόν μπορούμε να ισχυριστούμε, ότι ο Μιλτιάδης αποτέλεσε το συμβολικό εκείνο πρόσωπο που η μοίρα του σφράγισε την αλλαγή των κοινωνικών συσχετισμών που επέφερε απότομα η συμβολή του αθηναϊκού Δήμου στη νίκη στον Μαραθώνα. Ο Μιλτιάδης, παρά την ευφυΐα του δεν διέγνωσε έγκαιρα τις συνέπειές της, γεγονός που το πλήρωσε με τη ζωή του!

Η πρώτη νίκη κατά των Περσών επιτεύχθηκε στον Μαραθώνα. Στη σημερινή Ελλάδα, οι όποιες «νίκες» μας κρίνονται στο τραπέζι των διεθνών αποφάσεων. Αλλαγή σκηνικού ή απλά αλλαγή προσωπείου;

Δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε αν στο τραπέζι αυτό των διεθνών αποφάσεων η Ελλάδα κερδίζει «νίκες», όπως ισχυρίζονται οι εκάστοτε κυβερνήσεις της, ή γνωρίζει μόνο «ήττες». Δεν θα πρέπει, όμως, να λησμονούμε ότι μόλις πριν από δύο γενιές, τη δεκαετία του 1940, χιλιάδες Έλληνες έχασαν τη ζωή τους ή την υγεία τους, στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και του Εμφυλίου. Αλλά ακόμη και πολλοί από τους «τυχερούς» επιζώντες, είχαν χάσει αγαπημένα τους πρόσωπα και το επίπεδο της ζωής τους είχε κατρακυλήσει στα τάρταρα!

Μπορεί λοιπόν σήμερα να υποφέρουμε εξαιτίας της οικονομικής κρίσης, αλλά η κατάσταση αυτή δεν μπορεί με τίποτα να συγκριθεί με τις συνθήκες που βίωσαν οι παππούδες μας τη δεκαετία του 1940, ή οι προηγούμενες γενιές Ελλήνων που γνώρισαν πόλεμο. Οι όποιες διενέξεις μεταξύ των κρατών είναι πολύ καλύτερα να κρίνονται στα τραπέζια των διαπραγματεύσεων και όχι στα πεδία των μαχών.

Στον τίτλο του βιβλίου αναφέρεται η λέξη «ανατροπή», ανατροπή ως προς την νίκη των Ελλήνων ενάντια στον υπερδιπλάσιο αριθμό των Περσών ή αναφέρεστε και σε κάτι πιο γενικό;

Η λέξη «ανατροπή» αναφέρεται ταυτόχρονα σε πολλά σημαντικά, αλλά και διαφορετικά πράγματα. Πολύ σωστά, «ανατροπή» ήταν η ίδια η νίκη των Ελλήνων σε βάρος των Περσών, ενάντια σε όλες τις πιθανότητες. Όμως, είναι και μία αναφορά σε μία ρεαλιστική λεπτομέρεια της ίδιας της μάχης και πιο συγκεκριμένα στον τρόπο που επιτεύχθηκε η νίκη των Ελλήνων με την εξουδετέρωση του περσικού ιππικού: αυτό παρασύρθηκε στο Μικρό Έλος του Μαραθώνα, όπου πολλά άλογα έπεσαν κάτω («ανατράπηκαν») με αποτέλεσμα να ρίξουν τους Πέρσες ιππείς, που στη συνέχεια εξοντώθηκαν από τους Έλληνες. Τέλος, η ανατροπή στον τίτλο του βιβλίου μας έχει να κάνει και με ό,τι είχε δημοσιευθεί παλαιότερα σε σχέση με τη μάχη και τα οποία ανατρέπονται με νέα και τεκμηριωμένα στοιχεία μέσα στις σελίδες του.

Γενικεύοντας, κάπως, στην επόμενη ερώτηση και βασιζόμενος στην ιδιότητά σας, ως ιστορικοί, ποια είναι η γνώμη σας για την τουρκική πολιτική και κατά πόσο έχει αλλάξει την τελευταία διετία σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια; Οι τουρκικές απειλές μπορεί να σημάνουν κάτι για τη χώρα μας;

Οι πιο κατάλληλοι για να απαντήσουν στο ερώτημά σας είναι Έλληνες στρατηγικοί αναλυτές που παρακολουθούν από κοντά τις διεθνείς εξελίξεις και ειδικότερα τι συμβαίνει στην Τουρκία. Μπορεί πράγματι τα τελευταία χρόνια να έχουν αυξηθεί οι απειλές στη χώρα μας από τη γείτονα, αλλά δεν θα πρέπει να λησμονούμε ότι η πολιτική της στο Αιγαίο και την Κύπρο παραμένει αναλλοίωτη από το 1974. Το βέβαιο είναι ότι αυξάνουν την ένταση μεταξύ των δύο χωρών, γεγονός που μπορεί να προκαλέσει από παρερμηνεία των προθέσεων, κάποιο θερμό επεισόδιο. Γι’ αυτό απαιτείται διατήρηση της ψυχραιμίας και ικανότητα διαχείρισης κρίσεων.

Αυτό που εντυπωσιάζει όποιον πάρει στα χέρια του το βιβλίο είναι η εκτεταμένη βιβλιογραφία του περιέχει! Πως διαχειριστήκατε ένα τόσο μεγάλο σε όγκο υλικό;

Η βιβλιογραφία είναι όντως τεράστια, αφού συμπεριλαμβάνει σχεδόν 1.000 αντικείμενα -βιβλία, άρθρα, πρακτικά συνεδρίων, δημοσιεύματα σε εφημερίδες και περιοδικά, αναρτήσεις στο διαδίκτυο κ.ά! Είναι χαρακτηριστικό ότι οι παραπομπές στη βιβλιογραφία αριθμούν περισσότερες από 2.300 υποσημειώσεις! Η διαχείριση ενός τόσου εκτεταμένου υλικού πήρε πολύ χρόνο και μεγάλη προσπάθεια από μέρους μας. Αυτός είναι και ο βασικός λόγος γιατί χρειαστήκαμε οκτώ περίπου χρόνια προκειμένου να συγγράψουμε το βιβλίο μας.

Στο βιβλίο σας, «Η Μάχη του Μαραθώνα-Η Ανατροπή», υπάρχει ένα πλήθος αδημοσίευτων φωτογραφιών καθώς επίσης πολλά σχέδια και χάρτες, αυτό αν μη τι άλλο προϋποθέτει επιπρόσθετη δουλειά. Υπήρχαν περιπτώσεις που να νιώσατε ότι ο ανήφορος ήταν απροσπέλαστος ή ήσασταν σίγουροι για την κατάκτηση του στόχου σας;

Παρά το γεγονός ότι αντιληφθήκαμε γρήγορα το μέγεθος της βιβλιογραφίας και γενικότερα του υλικού που είχαμε για τη Μάχη του Μαραθώνα, ουδέποτε στα χρόνια της συγγραφής του βιβλίου νιώσαμε ότι δεν θα πετυχαίναμε τον στόχο μας που ήταν η τεκμηρίωση της θεωρίας μας για το ιστορικό γεγονός. Δύο ήταν οι βασικοί λόγοι γι’ αυτό: τα αξιόπιστα στοιχεία που είχαμε συλλέξει και τεκμηρίωναν την ορθότητα των θέσεων μας και η σπουδαιότητα του γεγονότος, όχι μόνο για την Ελλάδα αλλά και διεθνώς.

Ποια θεωρείται ότι είναι τα πέντε σημεία που θα πρέπει να κρατήσει ο αναγνώστης από το βιβλίο σας;

Τα νέα και τεκμηριωμένα στοιχεία που παρουσιάζονται για πρώτη φορά στη διεθνή βιβίογραφία είναι τα παρακάτω:

Πρώτον: H ακριβής θέση του ελληνικού στρατοπέδου και των καταλοίπων του, που παρουσιάζεται με πρωτότυπο φωτογραφικό υλικό και αναλυτικούς/λεπτομερειακούς χάρτες. Συγκεκριμένα, ταυτοποιείται ο χώρος της στρατοπέδευσης στους βορειοανατολικούς πρόποδες του όρους Αγριελίκι. Μάλιστα, σ’ ένα από τα υψώματά του, πάνω ακριβώς από το Κέντρο Υγείας της Νέας Μάκρης, διακρίνονται ακόμη και σήμερα εκτεταμένα κατάλοιπα από το στρατόπεδο των Ελλήνων, ένα οχυρό και άλλες εγκαταστάσεις.

Δεύτερον: Η θέση της ελληνικής παράταξης στην πεδιάδα του Μαραθώνα, η οποία τοποθετείται με ακρίβεια πάνω σε σύγχρονο οδικό χάρτη της περιοχής.

Τρίτον: Η σύνθεση των δυνάμεων της ελληνικής παράταξης. Στη Μάχη του Μαραθώνα δεν συμμετείχαν μόνο οπλίτες, αλλά και ελαφρά οπλισμένοι στρατιώτες που ήταν Αθηναίοι πολίτες της κατώτερης κοινωνικής τάξης, των θητών, αλλά και δούλοι που απελευθερώθηκαν λίγο πριν από τη μάχη.

Τέταρτον: Ο χώρος στον οποίο διεξήχθη η κρισιμότερη φάση της μάχης που οδήγησε στη μαζική εξόντωση των δυνάμεων της περσικής αυτοκρατορίας. Συγκεκριμένα, στα νότια του Τύμβου των Αθηναίων, χώρου πέριξ του οποίου αποκρούστηκαν στην πρώτη φάση της μάχης οι δυο περσικές πτέρυγες από τους Έλληνες, υποδεικνύεται το πέρασμα της Μπρεξίζας, καθώς και ο χώρος του Μικρού Έλους, δίπλα στη σημερινή Νέα Μάκρη. Παρουσιάζεται για πρώτη φορά στην ολότητά του το ευφυές ελληνικό σχέδιο μάχης, δηλαδή, αποκαλύπτεται ποιά ήταν η τακτική που εκπόνησε ο Μιλτιάδης, με την οποία έπεισε τον πολέμαρχο Καλλίμαχο ότι οι Αθηναίοι μπορούσαν να πολεμήσουν και να νικήσουν τους Πέρσες, δίχως μάλιστα να περιμένουν τις ενισχύσεις των Σπαρτιατών. Αυτό ήταν το σχέδιο μάχης που οδήγησε στην εξόντωση των Περσών, και ιδίως του πανίσχυρου ιππικού τους, που βέβαια πολέμησε στον Μαραθώνα και δεν απουσίαζε, όπως πιστεύουν πολλοί μελετητές. Αποκαλύπτεται επίσης, η χρήση από τους Έλληνες του Μικρού Έλους του Μαραθώνα ως μιας μεγάλης παγίδας, προκειμένου να παρασυρθούν, να εγκλωβιστούν σε αυτήν και να εξοντωθούν στη συνέχεια μαζικά οι επίλεκτες δυνάμεις της περσικής αυτοκρατορίας. Σε αυτήν ειδικά τη φάση της μάχης, όπως δείχνουμε, μεγάλο ρόλο έπαιξαν οι ελαφρά οπλισμένοι στρατιώτες Αθηναίοι θήτες και απελεύθεροι.

Πέμπτον: Η σημαντική συμβολή των ελαφρά οπλισμένων στη Μάχη του Μαραθώνα που είχε ως άμεση συνέπεια την ενδυνάμωση της αθηναϊκής Δημοκρατίας, αμέσως μετά το 490 π.Χ., κάτι που όπως είδαμε είχε κοσμοϊστορικές συνέπειες.

Τα σημερινά σχολικά εγχειρίδια πιστεύετε ότι καθιστούν το μαθητή γνώστη του ιστορικού του παρελθόντος;

Το πρόβλημα δεν είναι μόνο τα λάθη/παραλείψεις στα σχολικά εγχειρίδια της ιστορίας, αλλά κυρίως ο τρόπος διδασκαλίας του μαθήματος στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Λόγω της βαθμοθηρίας, που αποτελεί τη βάση του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος, οι μαθητές είναι υποχρεωμένοι να αποστηθίζουν την ιστορία, όπως αυτή καταγράφεται στα εγχειρίδια τους, δίχως την παραμικρή παρέκκλιση! Έτσι, όμως, δεν έχουν τη δυνατότητα να προσεγγίσουν τα ιστορικά γεγονότα με αναλυτικό και κριτικό πνεύμα. Παράλληλα, είναι φυσικό να δημιουργεί απέχθεια στους μαθητές ό,τι υποχρεώνονται να αποστηθίσουν, όταν μάλιστα το θεωρούν δύσκολο και ακατανόητο. Έτσι εξηγείται γιατί πολλοί συμπατριώτες μας όχι μόνο δεν γνωρίζουν ιστορία, αλλά αδιαφορούν για το παρελθόν, αντίθετα με την πλειοψηφία των Ευρωπαίων πολιτών.

Θα κλείσω με μια υποθετική ερώτηση. Η Ελλάδα της κρίσης πως πιστεύετε θα αποτυπωθεί στον ιστορικό του μέλλοντος; Η κοινή γνώμη έκανε λόγο για εθνικούς προδότες από τη μία και από την άλλη για εθνικούς σωτήρες, όροι εντελώς αντίθετοι για μια περιπέτεια και μια ιστορική συγκυρία που την υποστήκαμε όλοι οι Έλληνες. Τι πιστεύετε εσείς, ως μια πρώτη αποτίμηση και με το ρίσκο της επικαιρότητας που άπτεται των ιστορικών συμπερασμάτων;

Για να μπορέσει ένας ιστορικός να ξεκινήσει μία ψύχραιμη αποτίμηση ενός ιστορικού γεγονότος χρειάζεται να περάσει λίγος χρόνος αφού έχει φύγει από την επικαιρότητα. Στην περίπτωση της Ελληνικής κρίσης έχουμε μία κατάσταση που είναι ακόμη μέρος της καθημερινότητάς μας. Έτσι, οποιαδήποτε απάντηση στο ερώτημά σας είναι παρακινδυνευμένη καθώς αναπόφευκτα υπεισέρχεται ο συναισθηματικός παράγοντας. Ό,τι όμως και να καταγράψει ο ιστορικός του μέλλοντος για την Ελλάδα της κρίσης, το σίγουρο είναι ότι ένας λαός που δεν ενδιαφέρεται για την ιστορία είναι καταδικασμένος να ξαναζήσει τις δύσκολες καταστάσεις του παρελθόντος του.