“…η φωνή που σηκώνεται στους έρημους δρόμους- η φωνή που συλλαβίζει την ίδια πάντα λέξη- η φωνή που αρνείται- είναι τα όπλα μου…”
Οι παραπάνω στίχοι είναι ενός ποιητή που χάραξε βαθιά τομή στην ιστορία της ποίησής μας. Κυκλοφόρησαν το 1979 (“Προειδοποίηση”, ΑΝΑΡΧΙΚΑ) σαράντα χρόνια πριν και ουσιαστικά σηματοδοτούν ήδη μια πορεία σε ώριμη φάση, αρχής γενομένης από το 1966.
Την χρονιά που μας πέρασε, προσπερνώντας τα 50 χρόνια πνευματικής παρουσίας και σαφώς αξιόλογης ποιητικής παραγωγής, κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ρώμη μια επιλογή των ποιημάτων του υπό τον τίτλο, «Ίχνη του δέους».
Είναι ιδιαίτερη τιμή και μου προκαλεί ξεχωριστά συναισθήματα να υποδέχομαι, μέσα από το The Look.Gr, μια ποιητική φυσιογνωμία μεγίστου διαμετρήματος, που προσωπικά θαύμαζα από τα εφηβικά μου χρόνια. Ο Τόλης Νικηφόρου, ο βραβευμένος, πολυδιαβασμένος και πολυμεταφρασμένος ποιητής, σε μια άκρως εξομολογητική συνέντευξη.
1. «Ίχνη του δέους», μια επιλογή της 50χρονης πορείας σας. Με ποιο κριτήριο έγινε η επιλογή και πόσο επίπονη είναι για έναν δημιουργό να αναψηλαφεί το λογοτεχνικό του παρελθόν κάνοντας διαχωρισμούς;
Τα κριτήρια της επιλογής ήταν η ποιότητα και η αντιπροσωπευτικότητα των ποιημάτων. Πιστεύω ότι η συμμετοχή του Πέτρου Γκολίτση στη διαδικασία της επιλογής εξασφάλισε ένα καλύτερο αποτέλεσμα.
Σίγουρα πρόκειται για μια άχαρη, κατά διαστήματα επώδυνη, αλλά απαραίτητη διαδικασία. Τα ποιήματα που μένουν έξω είναι σαν παιδιά που εγκαταλείπονται στην ερημιά. Με πονάει αυτή η σκέψη γιατί όλα μου τα ποιήματα είναι γραμμένα με πόνο και με πάθος, με το αίμα της καρδιάς μου.
Η πιο χαρακτηρισική εικόνα που μου έρχεται στον νου είναι εκείνη του Τηλέμαχου Αλαβέρα ,πίσω από ένα γραφείο βαρυφορτωμένο με βιβλία,περιοδικά, χειρόγραφα με την τόσο οικεία φιλική και συχνά σκωπτική έκφραση στο πρόσωπό του
2. Πριν περίπου ένα χρόνο ψηφιοποιήθηκε από το ΚΕΓ το λογοτεχνικό περιοδικό «Νέα Πορεία» του οποίου 30 χρόνια υπήρξατε αναπόσπαστο κομμάτι. Ποιες εικόνες έρχονται πρώτες από την αρθρογραφική σας περιπέτεια;
Γεννήθηκα και μεγάλωσα στη ίδια γειτονιά με τον Τηλέμαχο Αλαβέρα και πολύ αργότερα, εντελώς συμπτωματικά, γίναμε συνεργάτες και φίλοι. Δεν θυμάμαι να έχω γράψει άρθρα για τη Νέα Πορεία, ποιήματα όμως και διηγήματά μου δημοσιεύονταν συχνά στο περιοδικό, ιδίως όταν επρόκειτο να κυκλοφορήσει ένα από τα πολλά βιβλία μου στις Εκδόσεις της Νέας Πορείας. Η πιο χαρακτηρισική εικόνα που μου έρχεται στον νου είναι εκείνη του Τηλέμαχου Αλαβέρα ,πίσω από ένα γραφείο βαρυφορτωμένο με βιβλία,περιοδικά, χειρόγραφα με την τόσο οικεία φιλική και συχνά σκωπτική έκφραση στο πρόσωπό του.
3. «…οι στίχοι- οι στίχοι που καίνε τα δάχτυλα- οι στίχοι που υπόσχονται το μέλλον” (Προειδοποίηση: Αναρχικά, 1979). Ποιες υποσχέσεις σας έδωσαν πριν 50 χρόνια; Πόσο «φερέγγυοι» στάθηκαν σε αυτές;
Η φλόγα καίει και φωτίζει γιατί αυτή είναι η φύση της. Μπορεί να οραματίζεται κανείς και να ελπίζει, ξέρει όμως πολύ καλά ότι μοναδική δικαίωση είναι η συνέπειά του, το ίδιο το μονοπάτι που είχε από τη φύση του ταχθεί να ακολουθήσει.
4. Σας κατατάσσουν μεν στη Β’ μεταπολεμική γενιά ποιητών, αλλά θεωρείστε και πρόδρομος αυτής της γενιάς. Εσείς που θα κατατάσσατε την ποιητική σας φυσιογνωμία; Πόσο επισφαλείς είναι αυτές οι κατηγοριοποιήσεις;
Οι κατηγοριοποιήσεις αυτές είναι σίγουρα επισφαλείς όπως κάθε γενίκευση, αλλά θεωρούνται αναγκαίες για να βρουν κάποια άκρη οι κριτικοί και οι γραμματολόγοι στον ωκεανό της ποίησης. Με έχουν κατατάξει στη β’ μεταπολεμική ποιητική γενιά (1929-1940) από το έτος γέννησης μου , το 1938. Είμαι ένας από τους νεώτερους ποιητές αυτής της γενιάς και εμφανίστηκα κάπως καθυστερημένα (1966) ενώ άλλοι είχαν εκδώσει το πρώτο βιβλίο τους μια δεκαετία νωρίτερα. Ίσως λοιπόν να θεωρούμαι πρόδρομος όχι της δικής μου γενιάς αλλά της επόμενης, δηλαδή, της γενιάς του “70.
Επισφαλείς είναι και οι κατατάξεις των ποιητών σε κοινωνικούς, ερωτικούς και υπαρξιακούς, για να αναφέρω μόνο τα τρία κύρια ρεύματα. Εγώ ο ίδιος εμφανίστηκα ως κοινωνικός ποιητής για να στραφώ αργότερα στην υπαρξιακή ποίηση και να καταλήξω στον μυστικισμό. Ενώ ήμουν βέβαια πάντα βαθύτατα ερωτικός. Η ίδια η ποίηση είναι ταυτόχρονα ένα ψυχικό και ερωτικό φαινόμενο.
5.Υπήρξε κάποια στιγμή που να υποκύψατε δημιουργικά σε μια κοινωνική αναγκαιότητα;
Ούτε υπήρξε, ούτε θα μπορούσε κάποτε να υπάρξει. Δεν δέχομαι καμία απολύτως εξωτερική παρέμβαση στη δημιουργική μου εργασία. Με καθόρισαν αμετάκλητα η συνείδησή μου, το όνειρο και η ουτοπία , η περιπέτεια της ζωής μου και τα τραύματά μου από τα πρώτα παιδικά μου χρόνια.
6. «…ένας ξένος μαθαίνει να συλλαβίζει τη γαλήνη» Στίχος από το ποίημα «Άφυτο» της συλλογής σας «Την κοκκινόμαυρη ανεμίζοντας της ουτοπίας». Πόσο μεστός στίχος! Με ποια μέσα μπορούμε να υποκλέπτουμε όψεις της;
Με την καθαρή και αθώα καρδιά ενός παιδιού καθώς αντικρίζει έκθαμβο τα θαύματα του κόσμου που είναι απλόχερα σκορπισμένα τριγύρω μας παντού.
Ο ποιητής θα πρέπει να διαθέτει μεγάλη δεκτικότητα και ευαισθησία, αναπτυγμένη λογική, κατακτημένη τεχνική αλλά και γνώση ακόμη και των ελαχίστων αποχρώσεων των λέξεων.
7. Στην αυγή του 21ου αιώνα κι έχοντας ένα λαμπρό ποιητικό παρελθόν, πόσο «υψηλά» ηχούν οι ποιητικές σειρήνες και κατά πόσο φτάνουν να αγγίξουν τις ευήκοες καρδιές της κοινωνίας.
Είναι βέβαιο ότι η ποίηση έχει πολύ μεγαλύτερη απήχηση σε ένα συγκριτικά ευρύτερο κοινό από ποτέ άλλοτε στην ιστορία. Στο γεγονός αυτό έχουν συντελέσει, κατά τη γνώμη μου, η απελευθέρωση της γυναίκας από δεσμά του παρελθόντος, το γενικότερα υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο, το διαδίκτυο και η ευκολία έκδοσης και κάποιας κυκλοφορίας των ποιητικών βιβλίων.
8. Λέξεις, σκέψεις, συναίσθημα. Ποιο θεωρείται όμως ότι είναι το δομικό συστατικό ενός ποιήματος; Ποιο χαρακτηριστικό τιθασεύει το καθένα από αυτά για τη γέννησή του;
Ποίηση είναι η απόπειρα να προσεγγίσει κανείς το απρόσιτο, να αγγίσει το ανέγγιχτο, να εκφράσει το άρρητο. Υπόθεση, δηλαδή, της ψυχής. Ή, αν θέλετε, μιας κορύφωσης του συναισθήματος που αναπόφευκτα εκφράζεται με λέξεις. Η λογική συμμετέχει βέβαια αλλά σε βοηθητικό ρόλο. Κατά συνέπεια, ο ποιητής θα πρέπει να διαθέτει μεγάλη δεκτικότητα και ευαισθησία, αναπτυγμένη λογική, κατακτημένη τεχνική αλλά και γνώση ακόμη και των ελαχίστων αποχρώσεων των λέξεων. Όλα αυτά συνδυάζονται με τρόπο μυστηριώδη και μαγευτικό για να δώσουν το ποίημα «από το τίποτα σαν θαύμα ξαφνικά» .
9. Ξεκινήσατε ως δημιουργός μέσα σε κλίμα ανελευθερίας της χώρας, διατρέξετε συγγραφικές στιγμές κοινοβουλευτισμού και διάγετε μέρες μιας κηδεμονίας της χώρας από δανειστές με το φάντασμα του εθνικοσοσιαλισμού να ορθώνετε ξανά. Οι πολιτικές μεταβολές πόσο κατατρώγουν τη ψυχή ενός δημιουργού; Κατά πόσο μπορούν να εισέλθουν στον ποιητικό σας κόσμο αυτές οι πολιτικές κραυγές;
Ο ποιητής ασφαλώς ενδιαφέρεται για τα κοινά και επηρεάζεται από τις κοινωνικές συνθήκες και από τις πολιτικές μεταβολές , ιδίως όταν αυτές απειλούν τις στοιχειώδεις ελευθερίες. Έχω γράψει πολλά ποιήματα αλλά και διηγήματα και μυθιστορήματα που απεικονίζουν αυτές τις καταστάσεις. Έχω διαμαρτυρηθεί, καυτηριάσει, επαναστατήσει με κάθε δυνατό συγγραφικό τρόπο αλλά και με τη συμμετοχή μου σε πολιτικούς και πολιτιστικούς φορείς. Και παραμένω ενημερωμένος και άγρυπνος. Ας μην ξεχνάμε όμως ότι η ποιηση και κάθε μορφή τέχνης ανθίζει σε περιόδους κρίσης. Η κάθε κρίση ενισχύει την ψυχική μου δύναμη, δεν την κατατρώγει.
10. «Η γλώσσ’ ομώμοχ’ η δε φρηνανώμοτος» (Ιππόλυτος, Ευριπίδης)-Η γλώσσα μου ορκίστηκε αλλά ο νους μου δεν δεσμεύτηκε από τον όρκο. Σε ποιες -τυχόν-«δεσμεύσεις» υποταχθήκατε;
Η μοναδική μου δέσμευση από τα πρώτα εφηβικά μου χρόνια υπήρξε το αίτημα της ελευθερίας, της αξιοπρέπειας και της αδερφοσύνης των ανθρώπων. Να μιλήσω τη γλώσσα της αλήθειας, να απλώσω ένα χέρι , να ανάψω ένα φως !
11. «Το άπειρο μιλάει με τη φωνή μου», στα 80 σας χρόνια πλέον πως ορίζετε το Άπειρο και με ποιο τρόπο συνομίλησε με την ποίησή σας;
Αυτή ήταν μια ποιητική υπερβολή της πρώτης μου περιόδου. Παρόλα αυτά και παρόλη τη ματαιότητα της ασήμαντης ύπαρξής μας, είμαστε όλοι μια μικρογραφία του σύμπαντος , ένα απειροελάχιστο μέρος του απείρου. Και διατηρούμε μέσα μας κάτι από τη μεγαλοσύνη του, κάτι από τα ασύλληπτα θαύματά του. Η αίσθηση αυτή με εμπνέει και έχω αποπειραθεί να την εκφράσω.
…είμαστε σε σημαντικό βαθμό προκαθορισμένοι. ΄Ημουν ταγμένος να γίνω ποιητής, ήμουν ταγμένος να γίνω συγγραφέας και η έννοια της ελευθερίας χάνει το νόημά της
12. Ο θάνατος έχει στην ποίηση σας και το πρόσωπο της ελευθερίας, παρουσιάζεται επίσης ως μια δικαίωση. Με ποια όμως εχέγγυα μας απελευθερώνει από τις δεσμεύσεις μας;
Την προσωπικότητά μας διαμορφώνουν δύο παράγοντες που βρίσκονται εντελώς εκτός του δικού μας ελέγχου. Η κληρονομικότητά μας και το περιβάλλον κατά τα πρώτα καθοριστικά χρόνια της ζωής μας. Μπορώ να καταλάβω τις ελευθερίες που εγγυάται το σύνταγμα των προηγμένων χωρών, όσον αφορά όμως τις προσωπικές μας επιλογές, είμαστε σε σημαντικό΄βαθμό προκαθορισμένοι. ΄Ημουν ταγμένος να γίνω ποιητής, ήμουν ταγμένος να γίνω συγγραφέας και η έννοια της ελευθερίας χάνει το νόημά της.
Με τον θάνατο μας, επανερχόμαστε στα αρχικά συστατικά μας στοιχεία και η ζαριά ή η σειρά των τυχαίων γεγονότων που οδήγησαν στη γέννησή μας ακολουθείται από νέα σειρά τυχαίων γεγονότων. Η νέα ζαριά λοιπόν μπορεί να ριχτεί οπουδήποτε και με οποιεσδήποτε συνθήκες, χωρίς κανένα απολύτως περιορισμό. Επανερχόμαστε στο φως από το χάος και η περιπέτεια αρχίζει και πάλι από την αρχή. Ποια άλλη υπαρξιακή ελευθερία μπορεί να υπάρξει;
… στο Λονδίνο αισθάνθηκα ότι είχα απομακρυνθεί από τον σκοπό της ζωής μου, έπεσα σε κατάθλιψη και έφτασα πολύ κοντά στην αυτοκτονία.
13. Οι λευκές σελίδες και το μολύβι στα χέρια ενός ποιητή κατά πόσο μπορεί σήμερα να αποτελέσει όπλο;
Σήμερα, χτες, αύριο, οποτεδήποτε, η ποίηση δεν μπορεί από τη φύση της να επιφέρει οποιοδήποτε άμεσο κοινωνικό αποτέλεσμα. Τα περί όπλου, κινητοποίησης των μαζών και επανάστασης μέσω της ποίησης είναι παρήγορες αυταπάτες. Η οποιαδήποτε μορφή ποίησης λειτουργεί μακροπρόθεσμα αγγίζοντας την ψυχή των ανθρώπων . Είναι μια εξαιρετικά βραδυφλεγής βόμβα και γιαυτό ίσως πιο σταθερή και πολύτιμη. Πάντα για τους ολίγους. Πολύ θα ήθελα βέβαια σε κάποια από τις επόμενες μετενσαρκώσεις μου να ζήσω σε μια ποιητική κοινωνία. Αυτή είναι μία από τις ουτοπίες μου.
14. «Χτες και σήμερα ίδια κι όμοια, χρόνος μπρος, χρόνια μετά…» (Κ. Βάρναλης). Κοιτώντας πίσω ποιες είναι οι ομοιότητες και ποιες οι αλλομορφίες-διαφορές της περιπλάνησής σας; Σε αυτό το μαγικό ταξίδι η ποίηση υπήρξε απλώς (συμ)παραστάτης, συνομιλητής ή κάτι άλλο;
Η ποίηση είναι το αίμα μου και η ψυχή μου, η ποίηση είναι εγώ και εγώ είμαι η ποίησή μου. Δεν θα μπορούσα να έχω υπάρξει χωρίς αυτήν, δεν θα μπορούσε να έχει υπάρξει η περιπέτεια της ζωής μου σε όλες τις φάσεις της και τα δραματικά της γεγονότα. Γιαυτό, όταν στο Λονδίνο αισθάνθηκα ότι είχα απομακρυνθεί από τον σκοπό της ζωής μου, έπεσα σε κατάθλιψη και έφτασα πολύ κοντά στην αυτοκτονία. Ακόμη και στον ρεαλισμό της καθημερινής ζωής, και στο ελάχιστο ασήμαντο, τα μάτια μου φωτίζονται από την ανεκτίμητη πνοή της ποίησης.
– Σας ευχαριστώ πολύ για τον πολύτιμο χρόνο σας. Το να συνομιλείς με ανθρώπους που χάραξαν βαθιές αμυχές στην λογοτεχνική ιστορία του τόπου, είναι ευλογία.
– Σας ευχαριστώ κι εγώ που μου δώσατε την ευκαιρία να μιλήσω για τη λογοτεχνία, για τον προορισμό μου στη ζωή.
Γρηγόρης Δανιήλ, για το The Look.Gr
